Autor: Norbert Waclawczyk
Pieron, bebok, gizd, utopek, strom, kaj, łona, bejtel, kucać, łonaczyć, gańba, żymlołk: to tylko kilka wyrazów wyrózniajacych szlonskoł gołdka.
Po raz pierwszy w Parlamencie Europejskim usłyszano język Śląski jakim posłużył się Europoseł Łukasz Kohot tak brzmiały jego pierwsze zdania.
– We Warszawie godają, że Ślonzoków niy ma, że niy momy prawa być śląskiej godki. A to niy ma gańba być ze mniyjszości, to niy ma gańba godać po ślonsku, co nom łod roków ryczeli we szulach. Je praje na opak – richtig fest gańba to je nie uznować i niy mieć we zocy inkszej kultury i inkszej historyje –
Wiceprzewodniczący Parlamentu Europejskiego Marcel Kolaja zakomunikował „problemy techniczne” ze strony tłumacza odpowiedzialnego za bieżący przekład sesji parlamentu na język angielski i poprosił o powtórzenie „dwóch ostatnich sentencji”. Chwilę później okazało się, iż problemy techniczne wynikały właśnie z uwagi na użycie języka śląskiego, ponieważ tłumacz polsko-angielski nie potrafił przełożyć słów z obcego mu języka. Tym samym jeden z najważniejszych argumentów przeciwników uznania śląszczyzny za pełnoprawny język, mówiący o zbyt wielkim pokrewieństwie językowym śląszczyzny do języka polskiego, został właśnie obalony.
Dialekt śląski – zespół gwar śląskich, którym posługuje się rdzenna ludność Górnego Śląska, Śląska Opolskiego oraz reliktowo część ludności Dolnego Śląska. Na kształtowanie się słownictwa dialektu miały wpływ zapożyczenia z języków: polskiego, niemieckiego, czeskiego. W dialekcie tym przeważa źródłosłów słowiański. Znaczna część wyrażeń bliższa jest raczej językowi staropolskiemu niż współczesnej polszczyźnie
W publikacjach językoznawczych wydanych w Polsce,, ślunsko godka,, uznawana jest za dialekt języka polskiego. Co najmniej 60 tysięcy Ślązaków uważa dialekt śląski za samodzielny język śląski, wobec którego trwają obecnie prace kodyfikacyjne dotyczące pisowni. Język śląski został uwzględniony w normie ISO 639-3, gdzie Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna – ISO przydzieliła mu kod: „SZL”[3].
źródła -Wikipedia
Pragniemy przedstawić państwu różnorodność zasobu słowotwórczego lokalnej gwary strzeleckiej w aspekcie ogólnej gwary śląskiej. W leksyce śląskiej zachowała się spora liczba głębokich archaizmów które swoje korzenie wywodzą z całą pewnością z początków wczesnego średniowiecza. Poprzez stulecia nawarstwiały się charakterystyczne napływy bohemizmu i kolejne warstwy germanizmu. Od momentu coraz silniejszego wpływu odziaływania literackiej polszczyzny, oraz wprowadzenia języka polskiego po 1945, jako języka urzędowego na terenach Śląska, nastąpiły szybkie i istotne zmiany w słownictwie gwary śląskiej. Do zasobu lamusa zaczęły przechodzić starsze warstwy słownictwa, powodując zanikanie bohemizmów i germanizmów. Jednoznacznie można zauważyć że zubożyło to w pewnym stopniu obecnie stosowane słownictwo gwary śląskiej. Problematyka ta odnosi się zarówno do ogólnych zagadnień związanych z badaniami gwary na Śląsku, jak również do lokalnych różnorodności słowotwórczych, niejednokrotnie w obrębie jednego powiatu. Z wiadomych przyczyn temat ten obejmuje przedewszystkim Górny Śląsk, oraz większą część powiatów wojewódzctwa opolskiego. źródło – Słownik Gwar Śląskich
Wprawdzie Instytut Śląski pod redakcją naukową Bogusława Wyzderki wydał kilka tomów ,,Słownika Gwar Ślaskich,, to jednak powiat strzelecki reprezentowany jest jedynie przez miejscowość Żędowice, co w istotny sposób pomija różnorodności występujące na naszym terenie. Uważamy że pomijanie miejscowości naszego powiatu w tych badaniach uszczupli wiedzę na temat różnic leksymów stosowanych w poszczególnych miejscowościach. istotną częścią gwary śląskiej są zaporzyczenia które przez autorów wspomnianego opracowania nie zawsze uważane są jako częśc gwary sląskiej.
Odrzucanie leksymów zapożyczonych szczególnie tych niemieckich, tłumaczy się faktem pochodzenia takiego określenia od jednego informatora, bez poszukiwań i potwierdzenia innych źródeł poświadczajacych stosowanie takich słow w przestrzeni publicznej. Innym argumentem na odrzucenie takich leksymów jest stwierdzenie że niektóre wyrazy oznaczają pojęcia nie należące do sfery kultury ludowej, lub takie które były weryfikowane bez potwierdzenie jego obecności w dawnej gwarze. Można zadać sobie pytanie czy rzeczywiście dołożono wszelkich starań aby weryfikacje takie były wiarygodne. Naszym zdaniem jeżeli badania te ograniczone zostały jedynie do 63 śląskich miejscowości, nie powinno być mowy o odrzuceniu takich leksymów.
Nasza działaność nie ma ambicji stworzenia opracowania naukowego, gdyż zespół nasz w wiekszości nie posiada wykształcenia filologicznego. Jednakże chęć zachowania w pamięci i przekazania następnym pokoleniom pewnych różnic gwarowych, niejednokrotnie w obrębie sąsiadujacych ze sobą miejscowości, skłania nas do zajęcia się tym tematem.
W pierwszej kolejności pragniemy podkreślić, że odnotowujemy znaczące różnice stosowania gwary strzeleckiej w różnych rejonach tego powiatu. Z jednej strony, zmiany te spowodowane są stosowaniem poprawnego języka polskiego w życiu codziennym, przez już trzecie pokolenie powojenne. Z drugiej strony, w różnych miejscowościach odmiany takie są wciąż żywe. Do szczególnie interesujących obszarów zaliczamy takie miejscowości jak: Spórok, Borycz, czy Staniszce. W obiegu funkcjonuje pewne zdanie, które jest charakterystycznym potwierdzeniem takich różnic. Zdanie to brzmi ,, Na Borycy krowa rycy a w Sporoku za pu roku,,
Gwara śląska
Prosimy o przesyłanie przykładów odmienności słownictwa lokalnej gwary ślaskiej występującej na ziemi strzeleckie i ich znaczeniu:
Brusić – Takze w jezyku czeskim oznacza ostrzyc.
Chachor – osoba nadużywajaca alkoholu, osoba która robi kłopoty
Strom – slowo pochodzenie czeskiego oznacza drzewo.
Kaj – po slasku oznacza gdzie.
Poltek – chrzestny
Starka – lub olma, oznacza babcia.
Przołć – inaczej kochać.
Modry – określenie barwy niebieskiej, pochodzenia czeskiego.
Pyrlik – (żarg., perlik, daw. kijania, pucka) – młotek górniczy o łukowatym kształcie i obustronnie gładkich, tępych obuchach, mniejszy od posułta. Służył do pobijania żelazka. Razem z żelazkiem stanowi herb górniczy.
Gizd – oznacza łobuza, jednak to tylko jedno z bardzo wielu pojęć zarezerwowanych dla mężczyzny, który robi coś nie tak, jak trzeba, lekkoduch
Kopla – górka na łace gdzie pasa się konie
Miglanc – czyli inaczej kombinator który miga się od odpowiedzialności i pracy
Bajtel – małe dziecko
Kusik – pocałunek
Libsta – narzeczona
Lomp – niechlujnie ubrany męższczyzna
Sowiżdżoł – ktoś kto cechowała się lekkomyślnością
Farołsz – ksiądz
Wodzionka – zupa na wodzie z chleba, czosnku i odrobiną tłuszczu
Szaket – marynarka
Galołty – spodnie
Bonzlołk – gliniany garnek na kieszenie ogórków lub kapusty ( nazwa wywodzi się z miejscowości Bunzlau
Klajd – sukienka
Zołpaska – fartuch chroniacyc dolna część ubrania przed zabrudzeniem
Lejbik – specjalny pas noszany dawniej przez kobiety do podczymywania pończoch
Zopłocie – tersn we wsi poza zabudowaniami odgrodzony od gospodarstwa płotem
Bonbon – cukierek
Kreple – pączki
Zymlołk – bułcznaka, slaski wyrób z wywaru miesnego i świńskiej jrei z bułką, w formie kiełbasy jak krupniok
Fyfrok – ktoś ze skłonnościami do brudzenia samego siebie
Niezdara – żartobliwe obraźliwe słowo na kogoś kto nam zawalił jakąś sprawę lub ktoś kto nie potrwafi czegoś zrobić.
Ciućma – ktoś kto jest nierozgarnięty
Pieron – także słowo żartobliwie o kimś kto ma cechy kogoś kto jest kimś wyjatkowym i nie zawsze działający z oczekiwaniami innych.Także określenie stosowane z innymi negatywnymi przymiotnikami, na przykład :Pieroński gizd, pierońskoł niezdara
Wyrazem który w gwarze strzeleckiej jest mniej znanym określeniem, jest słowo bebołk lub bebok. Wyraz ten stosowany był i jest, szczególnie na terenach Śląska Opolskiego i Górnego Śląska. Oznacza on straszydło, coś co ze wzgledu na swój wygląd powinno budzić lęk u małych dzieci.
Cechy dialektu śląskiego
Samogłoski
1. Samogłoska á pochylone ma (na zachodnim Górnym Śląsku) wymowę dwugłoskową o lub å. (dyftongizację spotyka się też w dialekcie wielkopolskim)
np. słowo trawa – trowa ale również trołwa
2. Samogłoski o i ó mają również wymowę dwugłoskową, są wymawiane jako o lub ó, zwłaszcza w nagłosie
np. sól – sol , ojciec łojciec ,ociec
3. Samogłoska é ścieśnione wymawia się jako y po spółgłoskach twardych i miękkich (podobnie jest w gwarze podhalańskiej), ale niekiedy jako głoska pośrednia między e a y
np. brzeg – brzyg (brzek), śnieg –śniyg, śniyk
4. Ogólnopolskie samogłoska ą (nosowe o) jest wymawiana:
4.1 jako ón, óm, óń przed spółgłoskami (przed szczelinowymi ewentualnie ó nosowe) również wybrzmienie łon
np. rómbać (rąbać), sómsiod, sonsiołd, (sąsiad), Szlónzk (Śląsk), bałamóńcić, bamoncić – (bałamucić), szlonsołk -ślązak
4.2 jako óm na końcu wyrazu (ewentualnie ó nosowe)
np. sóm (są), som( sam,) rynkóm (ręką)
5. Ogólnopolska samogłoska nosowa ę jest wymawiana:
5.1 przed spółgłoskami jako ym, yn, yŋ, yń(przed szczelinowymi ewentualnie y nosowe)
np. gymba (gęba), gynsty lub gansty (gęsty), tyndy (tędy), keryndy (którędy), ryŋka (ręka), gymba, gamba (gęba), jynzyk (język), piynta (pięta), dziyŋki (dzięki), piyńć (pięć)
W szczególności tego typu wymowa jest charakterystyczna dla zachodniej części Górnego Śląska (Opolskie, Kozielskie, Prudnickie, Strzeleckie)
5.2 na końcu wyrazu jako a lub e bez rezonansu nosowego bądź ym
np. ida/idam (idę), robia, robiam (robię), sie (się), jegłe/jegłym/jegła (igłę)
6. Przed spółgłoskami nosowymi zamiast o (również z a pochylonego) jest ó, a zamiast e – y
np. wróna (wrona), pón (pan), ziymia (ziemia)
7. Przed ł zamiast i jest y lub ó
np. piyła, pioła (piła), zabiył/zabiół (zabił)
Spółgłoski i grupy głosek
8. Ogólnopolskie połączenie rzy wymawia się rzi
np. grziwa (grzywa), żić (żyć) inne znaczenie słowa żić – dupa
9. Spółgłoska ł, jeżeli kończy śródwyrazową grupę spółgłoskową, bardzo często jest zredukowana
np. dugi (długi), gowa (głowa), tusty (tłusty)
10. W grupach kie, gie zanika miękkość i pozostaje ke, ky, ge, gy
np. kedy (kiedy), bokym (bokiem), duge (długie), Bogym (Bogiem)
Fleksja Edytuj
Czasowniki Edytuj
11. Odmiana czasowników
Przy odmianie czasowników występuje słówko żeś, które jest odmieniane w czasie przeszłym i teraźniejszym (tylko dla czasownika być) przez osoby, natomiast nie jest odmieniany w tych czasach przez osoby sam czasownik i występuje on w postaciach jak dla 3. os. l.p. lub l.m. Dla 1. os. l.p. słówko żeś, żejś, przyjmuje formę żech, dla 2. os. l.p. przyjmuje formę żejś, w 1.os. l.m. słówko żeś nie występuje, natomiast zamiast niego pojawia się zaimek osobowy my, dla 2. os. l.m. słówko żeś przyjmuje formę żeście. Słówko to pochodzi z połączenia partykuły że ze zredukowanymi formami czasownika być i odpowiada niepoprawnym według normy języka polskiego formom typu ale żem się najadł ( ale żech sie najołd ) Końcówka -ch w 1. os. l.p. pochodzi z aorystu, ale forma nie przypomina serbsko-chorwackiego.
* wykorzstano materiay opublikowane w internecie